Człowiek, przechodząc do osiadłego trybu życia w różnych warunkach przyrodniczych i społeczno-ekonomicznych, tworzył odpowiadające jego potrzebom i możliwościom formy osiedli. Już sam ich układ przestrzenny niósł w sobie rozmaity potencjał funkcjonalny – od obronnego po rekreacyjny. Zmieniające się funkcje osiedli ludzkich, a przede wszystkim wielofunkcyjny model rozwoju wraz z nowymi wyzwaniami i możliwościami interakcji ze środowiskiem sprawiły, ze osadnictwo nigdy nie utraciło wysokiej dynamiki zmian. Złożone dzieje ziem polskich i wpływ różnych systemów politycznych, ekonomicznych oraz społecznych dodatkowo różnicują uwarunkowania rozwoju osadnictwa i formy, jakie ono przybierało na przestrzeni wieków. Wymienione cechy sprawiają, że jest ono ciągle aktualnym i niewyczerpanym problemem badawczym. Zagadnienia z zakresu osadnictwa wykazują także wciąż duży potencjał aplikacyjny, odwołując się choćby do problemu chaosu przestrzennego jako konsekwencji deficytu planowania przestrzennego, idei rozwoju zrównoważonego, czy tez funkcjonowania nowych kategorii przestrzeni i ich relacji z dotychczasową tkanka osadnicza. W tej części atlasu prezentowany jest potencjał fotointerpretacji z punktu widzenia możliwości identyfikowania form osadnictwa, wyjaśniania ich genezy oraz odczytywania symptomów transformacji przestrzeni miast i wsi w ujęciu ilościowym i jakościowym. Przedstawiono tutaj przykłady różnych morfogenetycznych typów osadnictwa wiejskiego występujących na terenie Polski, źródła zaburzenia ich tradycyjnych struktur przestrzennych, a także poddano szczegółowej analizie cechy rozłogu i siedlisk. Podjęto również problem identyfikacji i oceny współczesnych zjawisk i procesów osadniczych intensywnie przeobrażających sąsiedztwo miast oraz role nowych obiektów (np. wielkopowierzchniowych centrów handlowych) jako determinantów transformacji przestrzeni miejskiej. Obok przedstawienia charakterystycznych założeń urbanistycznych, które warunkowały funkcjonowanie i możliwości rozwoju poszczególnych miast Polski, zwrócono uwagę na skale i kierunki przemian, jakim ulegały w przeszłości, ilustrując szereg zagadnień za pomocą porównania zdjęć współczesnych i archiwalnych.